Türkiye’nin ilk uçak fabrikası TOMTAŞ (Teyyare ve Motor Türk Anonim Şirketi) Atatürk’ün direktifleriyle 6 Ekim 1926’da kurulmuştur. Almanya’nın önde gelen uçak üreticisi Junkers ile ortak olunmuştur. 1927’nin sonuna doğru 30 tane Junkers A-20 ve 3 tane Junkers F-13 Limosine üretilmiştir. Fransa gibi Türkiye’ye uçak satan ülkelerin baskısı mali zorluklar yaşayan Junkers firmasının ortaklıktan çekilmesine neden olmuştur. 1928’de iflas eden Tomtaş, 1932’de Kayseri Uçak Fabrikası ismiyle üretimine devam etmiştir. 2. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar 200’ün üstünde uçak üreten fabrika ABD’nin 1947 yılında başlattığı Marshall Yardımı ile üretimi durma noktasına gelmiştir. 1950 yılında ise Kayseri Hava İkmal ve Bakım Merkezine dönüştürülerek bir nevi Kayseri Uçak Fabrikası kapatılmıştır.
İçindekiler
Dünya büyük bir savaşın getirdiği yıkımın ardından hızla toparlanmaya çalışıyordu. Oluşacak yeni düzende yenilenler de yenenler de iyi bir yer kapmaya çalışıyordu. Türkiye’de ise halk savaştan yeni çıktığı için yoksuldu. Ekonomik sıkıntılar içinde yeni bir ülke doğmuştu. Cumhuriyetin ilanıyla beraber Atatürk’ün önderliğinde her alanda önemli adımlar atılmaya başlandı. Kurtuluşun en önemli ayağının ekonomi olduğu aşikardı. Bu ekonomik buhran içinde başarıya ulaşan adımlardan en dikkat çekici olanı ise uçak sanayiydi.
Kayseri Uçak Fabrikası, Atatürk
“İstikbal göklerdedir. Göklerini koruyamayan uluslar, yarınlarından asla emin olamazlar” diyen Atatürk’ün en büyük hayallerinden biri de havacılıktı. Bu uğurda 6 Ekim 1926 tarihinde Türkiye’nin ilk uçak fabrikası TOMTAŞ Atatürk tarafından Kayseri’de kuruldu. Bu tarihten önce Türkiye’de ilk havacılık faaliyetleri Vecihi Hürkuş ile başlamıştı. Vecihi Hürkuş, Yunanlardan ganimet olarak kalan motorları kullanarak “Vecihi K-VI” adını verdiği ilk Türk uçağını üretmişti. Vecihi Hürkuş’un zor şartlarda başlattığı bu girişim herkese ilham kaynağı olmuştu.
Vecihi Hürkuş: Türkiye’nin ilk uçak tasarımcısı ve üreticisi
Mustafa Kemal Atatük, milli savaş uçağını üretmek istiyordu. Türkiye’nin böyle bir konuda dışa bağımlı bir ülke olmasını istemiyordu. Bu yüzden hava harp sanayisine büyük önem veriyordu. Çünkü komutanlığını yaptığı Kurtuluş Savaşı’da uçakların ne kadar etkili olduğunu deneyimlemişti.
Yine milli mücadeleden alınan derslerle bölgede elektrik olmaması, hatta ulaşımın yeteri kadar gelişmemesine rağmen ilk uçak fabrikası TOMTAŞ‘ın kuruluş yeri olarak Kayseri seçilmişti. Öncelik bu fabrikanın güvenli bir konumda olmasıydı.
Fabrikanın kuruluşu için ünlü Alman uçak üreticisi Junkers ile ortak olundu. Almanya 1. Dünya Savaşı’ndan ağır yenilgi ile çıktığı için büyük bir ambargo altındaydı. Bu nedenle kendi topraklarında faaliyet gösteremeyen Almanya’nın sanayi firmaları başka ülkelerde fabrikalar kurmaya sıcak bakıyordu. Bu nedenle Junkers ile Türkiye’de havacılık sanayisini kurmak için 16 Şubat 1925’te kurulan Türk Teyyare Cemiyeti’nin arasında ortak bir şirket kuruldu. 15 Ağustos 1925’te kurulan bu ortak şirketin adı TOMTAŞ oldu. Tomtaş’ın açılımı Teyyare ve Motor Türk Anonim Şirketi’ydi. 3.5 milyon tl sermayesi bulunuyordu. %51 hissesi T.C. Milli Savunma Bakanlığına aitti ve metkezi Ankara’ydı. Refik Koraltan, TOMTAŞ’ın başına getirilmişti.
Kayseri Uçak Fabrikası
6 Ekim 1926 tarihinde Türkiye’nin ilk uçak fabrikası kuruldu.
Açılış konuşması yapan Atatürk “Eski teknolojileri bize kolaylıklar tanıyarak getiren yabancı devletlerin kurnazlıklarını anlamamak için insanın ya kör ya da aptal olması gerekir. Almanlar, İngilizler, Amerikalılar… Ellerindeki demode silahları geri kalmış ülkelere satmaya çalışıyorlar. Çünkü onlar daha modernlerini kurmakla meşguller. Eski teknolojileri değil en yeni teknolojiyi getirmediğimiz sürece bağımlı olmaktan kurtulamayız” diyordu.
Fabrika ilk aşamadaki hedefini gerçekleştirip 1926 yılının sonbaharında önce uçak tamiri yapabilecek seviyeye yükseldi. Junkers A-20’lerin montajı yapılıyordu. Bu sırada ilk Türk uçak fabrikasında 50 Türk ve 120 Alman işçi çalışıyordu. Türk işçiler Almanya’da uçak tamiri ve üretimi konusunda eğitim almıştı. Daha sonra 1927 yılı içerisinde uçak üretimine de başladı. 1927’nin sonuna doğru 30 tane Junkers A-20 ve 3 tane Junkers F-13 Limosine üretildi. Personel sayısı da giderek artmaya başladı. Fabrika hem bulunduğu şehire katkı sağlıyor hem de ülke ekononisine katkı sağlıyordu. Şehrin ulaşım ve enerji eksiklikleri de azalmıştı.
İlk uçak fabrikası: TOMTAŞ
En önemlisi ise Türk Teyyare Cemiyeti kuruluş amacını gerçekleştiriyordu. Türkiye’de askeri, sivil ve turistik havacılığın gelişmesine büyük katkı sağlıyordu. Uzman personel yetiştiriyordu. Ayrıca halk tüm ekonomik sıkıntıları içerisinde hem cemiyetin kuruluşunda maddi manevi destek olmuş hem de gelişiminde mezkûr desteğini esirgemiyordu. Hülasa Türkiye, havacılık sanayinde özgürleşiyordu. Üstelik bu hem savunma hem de saldırı için Türkiye’yi coğrafi güç yapıyordu.
Kayseri Uçak Fabrikası’nda üretilmiş Curtiss Hawk marka bir uçak.
Tüm bu gelişmeler birtakım ülkeleri de rahatsız etmeye başladı. Türkiye’nin güçlü bir ülke olmasını istemiyorlardı. Tür Hava Kuvvetlerine uçak sartan Fransa rahatsız olan ülkelerin başını çekiyordu. Çünkü Türkiye’nin bu konuda tam bağımsızlığı kapital emellerini de baltalayacaktı. Bu nedenle Fransa, o sırada mali zorluklarla boğuşan Alman firması Junkers üzerinde büyük bir politik baskı kurdu. Baskılar karşısında çaresiz kalan Almanya ortaklığa son verdi. 520 bin lira karşılığında tüm hisselerini Türk Teyyare Cemiyeti’ne sattı. Alman firmasının ortaklıktan çekilmesi elbetteki fabrikayı olumsuz etkiledi. 27 Ekim 1928’de TOMTAŞ iflas etti.
Cumhuriyet Gazetesi, 19 Ocak 1932 tarihli manşet
1930 yılında Türk Teyyare Cemiyeti hisselerini Milli Savunma Bakanlığına devretti. Ayrıca konu mahkemelere taşındı ve Junkers tazminat ödemeye mahkûm edikdi. Fabrika ise artık sadece bakım onarım görevi yürütüyordu. 1932 yılında Kayseri Uçak Fabrikası ismini aldı. Tüm baskılara rağmen tekrar şahlanışa geçen fabrikada 1926’dan 1942’ye kadar 7 ayrı modelde 212 civarında uçak üretildi. Hollanda gibi ülkelere bu uçaklar satıldı.
Hava Kuvvetleri Müzesi – Ankara
Kayseri Uçak Fabrikası asıl darbeyi 1947-48 yıllarında yedi. Türkiye’ye, Marshall Yardımı altında uçak ve motor verildi. Tüm bunlar fabrikanın üretimini durdurdu. Ardından NATO üyeliği Kayseri Uçak Fabrikasının sonunu getirdi. Çünkü müttefiklere göre Türkiye’nin uçak üretmesi gereksizdi. Türkiye uçak üretimi piyasasından uzaklaştırıldı. Kendi verecekleri uçaklara bağımlı hâle getirildi. Böylece Türkiye’nin ilk uçak fabrikası 1950’de Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu’na (MKEK) satıldı. Aynı yıl Kayseri Hava İkmal ve Bakım Merkezine dönüştürüldü. Bu şimdiye kadar ki tüm tecrübelerin çöbe atılması demekti.
Türkiye uçak sanayi 20 yıl boyunca atıl durumda kaldı. 28 Haziran 1973 tarihinde Türk Uçak Sanayii Anonim Ortaklığı (TUSAŞ)’ın kuruluşuyla tekrar hareket kazandı. Ancak aradan geçen onca zaman hem personel hem teknoloji hem de deneyim kaybıydı. Yeniden girişimler başlatıldığında okuduğunuz bu Kayseri Uçak Fabrikası’nın kapatılma hikayesi çoktan Türk havacılık tarihine büyük bir kayıp olarak geçmişti bile.
Bu fabrikada üretilmiş uçaklar Türk Hava Kurumu Müzesi ya da Hava Kurumu Müzesi’nde görülebilir.
Sosyal medyada zaman zaman tartışılan bu konuyu yukarıdaki anlatılan Kayseri Uçak Fabrikası kuruluş ve kapanış tarihleri açıklığa kavuşturuyor. Fabrika Atatürk zamanında kuruluyor. Türlü komplolarla karşılaşılsa da bir şekilde Atatürk’ün son dönemlerine kadar faaliyetlerini sürdürüyor. Ancak Türkiye’nin ilk uçak fabrikası CHP’nin iktidarda olduğu 1948’li yıllarda Marshall Yardımı alıyor. DP döneminde ise uçak üretimi durdurulmuş olan Kayseri Uçak Fabrikası bakım ikmal merkezine dönüştürülüyor.
