Nargin Adası günümüzdeki adıyla Büyük Zire (Büyük Ada) Hazer Denizi açıklarında bulunan bir adadır. Bakü’nün sahil hattından 10,5 km uzaklığında 3.5 km kare büyüklüğünde bir adadır. Ruslar tarafından 1. Dünya Savaşı sırasında çeşitli esir kamplarına götürülmek üzere esirlerin tutulduğu bir toplama kampı olarak kullanılmıştır. 1924-1928 arasında 45 bin Türk esir Nargin Adası’ndam geçmiştir. Toplamda en az 15 bin esir hayatını kaybetmiştir.
Büyük Zire (Nargin Adası) Harita
İçindekiler
Nargin Adası, 1. Dünya Savaşı’nda Rusların esir kampı olarak kullandığı bir ada. Aslında esir kampından ziyade bir toplama kampı demek daha doğru olur burası için. Hazar Denizi’nin Bakü açıklarında bulunuyor. Bitki örtüsü oldukça zayıf ve her taraf yılanlarla dolu. Bu nedenle “Yılan Adası” da deniliyor. Diğer adları ise “Arsa-i Kerbela“, “Makber” ve “Cehennem Adası“. Bu isimlerin hepsi Nargin Adası’nda ölümün nasıl sıradanlaştığının göstergesi. Rusların burayı seçmesinin sebebi kontrolünün kolay, kaçışının ise zor olması. Ayrıca Çarlık yönetimi esir düşmüş zor durumdaki Türk askerinin değerleri aynı Kafkas halkı üzerindeki etkisinden de korkuyordu. Bu nedenle Nargin Adası gözden uzakta. Yani esir kampı olmak için adeta biçilmiş kaftan. Bir çok milletten esirler tutulsa da Nargin’de aslında Türk esirler için planlanmış. On binlerce Türk burada zorlu bir esaret hayatı yaşadı.
“Yılan Adası” (Nargin Adası)
Sovyetler döneminde de askeri amaçlı kullanılan Nargin Adası, Bakü’ye 45 dakikalık bir mesafede. 3.5 km kare büyüklüğünde küçücük bir ada ama devasa bir mezarlık aslında.
Ruslar, 1914-15 yıllarında Doğu Anadolu Bölgesi’nde başlattıları işgal girişiminde esir aldıkları askerleri ve sivilleri Nargin Adasına yerleştirdi. Sarıkamış’ta esir düşen askerler de bu kamplarda tutuldu. Ruslar bu ölüm adasına sadece askerleri değil sivilleri de götürüyordu. Hatta götürdükleri esirler için herhangi bir kıstasları da yoktu. Bu esirler arasına 80 yaşını aşkın yaşlılar dahil olduğu gibi henüz 2 yaşındaki çocuklar bile vardı.
Nargin Adası
Dönem dönem sayılar değişse de kadın, çocuk, yaşlı ayırmaksızın 1914-1918 yılları arasında toplamda 45 bin Türk esir, Nargin Adası’nda esir tutuldu.
Ruslar tarafından Kafkas Cephesi’nden trenlerle binlerce esir bu adaya taşındı. kampta bu kadar esire yetebilecek ne yatak ne de yiyecek vardı. Hatta su bile yoktu. Su Bakü’den binbir uğraşla getiriliyordu ve yetersizdi. Yüzlerce Türk esir Nargin Adasında sadece susuzluktan ve açlıktan öldü.
Hava şartları da oldukça zordu. Kışın eksi 40 dereceleri görüyordu. Yazın ise kavurucu sıcaklar vardı. Üstelik bitki örtüsü de yoktu. Fırtına çıktığında ve yağmur yağdığında tam bir afet yaşanıyordu. İsminin hakkını verircesine tam bir cehennem adasıydı. Bu zorlu koşullarda esirler hayatta kalmaya çalışıyordu. Binlerce esir sadece yılanların zehirlemesiyle öldü.
Nargin Adası 2000-2500 bin esiri barındırabilecek kapasitedeydi. Adada 400 kişilik hastane vardı. Lakin esirlerin başka kamplara gönderilmesinde bir istasyon görevi gören adada her an 4.000-7.500 esir oluyordu. Günlük sadece salgın hastalıktan 25-30 esir ölüyordu. Hastane yetersizdi. Binlerce Türk esir bu hastalıkların pençesinde hayata veda etti.
Ruslar, subayların kaçmasından endişe ettikleri için esirlerin başlarında düşük rütbeli Rus askerlerini görevlendiriyordu. Yüzlerce esir, Rus askerlerince kurşuna dizilerek öldürüldü. Toplu mezarlar kazıldı. Ölen esirler kazılan çukurlara üst üste gömüldüler. Bu çukurlar 50 kişilikti. Doldukça yenisi kazılıyordu.
Ruslar propaganda amaçlı adadan göze hoş gelen görüntüler servis ediyordu. İyi yemeklerin dağıtıldığı oynayan esir çocukların olduğu görüntülerdi bunlar. Gerçekte ise bir insanlık ayıbı yaşanıyordu.
Azerbaycan’daki Türk gazeteleri burada yaşanan dramı sık sık haberleştirdi. Böylece Azerbaycan Türkleri, Nargin Adası’ndaki Türklerin durumlarıyla yakından ilgilenmeye başlamıştı. Ellerinden geldiğince maddi ve manevi yardımlarda bulundular.
Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi, Nargin Adası’ndaki esirler için halktan giyecek ve yiyecek yardımı topladı. Ayrıca Azerbaycan halkının baskılarıyla esirler haftada bir gün Bakü’ye çıkabiliyordu. Nargin Adasındaki esirlere yardım için Muhtaçlara Kömek Cemiyeti kurulmuştu.
En önemlisi ise Azerbaycan Türkleri, Nargin Adasından esirlerin kaçışlarına yardım ediyordu. Kaçırılan Türk esirler Bakü’den Tiflis’e Tiflis’ten Anadolu’ya götürülüyordu. Kafkasyalı Türk gençleri Nargin Adasındaki Türk esirlerin kaçırılması için “Kafkasya Müslüman Talebeleri Komitesi” adı altında çalışmalar yürüttüler. Bunu fark eden Ruslar ajanlarla incelemeler başlattı. Pek çok faaliyete son verdi. Öyle ki adaya girişleri yasakladı. Ancak bu Azervaycan Türklerini durdurmaya yetmedi. Onlar adada esir tutulan soydaşlarını hiç yalnız bırakmadılar. Türlü taktiklerle adadan esirleri kaçırabildildiler. Bu esirler arasında ilk yerli uçağı tasarlayan ve üreten Vecihi Hürkuş da vardı.
Vecihi Hürkuş: Türkiye’nin ilk uçak tasarımcısı ve üreticisi
Cehennem Adası Nargin’de 15 bin Türk esir hayatını kaybetti. Her 5 esirin ancak 1’i dönebildi. O yüzden Nargin Adası’na mezar anlamına gelen “Makber” denir. Minicik adada en az 15 bin Türk’ün kanı vardır.
Çarlık Rusyası dağıldı. Ermeni-Bolşevik İttifakına karşı Azerbaycan’ın bağımsızlık mücadelesi başlamıştı. Nuri Paşa önderliğindeki Kafkas İslam Ordusu, Azerbaycan’a destek için Bakü’ye girdi. Tarih 15 Eylül 1918’di. Türk ordusunun -Kafkas İslam Ordusunun- Bakü’ye girişine kadar Nargin Adası toplama kampı olarak kullanılmaya devam etti. Türk birliklerinin girmesiyle kamp kapatıldı ve esirler tahliye edildi. Ancak 1. Dünya Savaşı’nı ne yazık ki Osmanlı için yenilgiyle bitmişti. Mondros Mütakeresi sonrası Türk birlikleri adadan çekildi. Nargin Adası da bu kez Azerbaycan Bağımsızlık Savaşçılarının tutsak edildiği bir kampa dönüştü.
